در ضرورت عبور از «ستیز» به «تفاوت»

دوست گرامی محمد رضا نیکفر، مقاله‌ای نوشته به مناسبت سال‌روز قتل عام زندانیان سیاسی ایران در سال ۶۷ و در آن جمهوری اسلامی را «رژیم کشتار» دیده است. چندی بعد اکبر گنجی به اعتراض نوشت که خشونت محدود به حکومت نبوده و حتی مسئولیت بزرگ در ترویج خشونت بر عهده گروه‌های غیر حکومتی بوده است.
بحث میان این دو منقد بحثی قابل فهم و شیوه‌ی استدلال‌شان هرکدام می‌توانست بیان دیدگاه و برداشت بخشی از جامعه‌ی چند پاره‌ی ما تلقی شود. تحلیل من از نسبتِ خشونت با جمهوری اسلامی و با مخالفان هم با حقیقتی که نیکفر توصیف می کند متفاوت است و هم با برداشت گنجی از حقیقت و از نیکفر.

محمد رضا نیکفر
من مقاله‌ی نیکفر را که خواندم حس کردم او را خوب می‌فهمم؛ هم‌چنانکه احساس و واکنش بازماندگان هزاران قربانی بی‌گناهِ سوخته در تنورِ آدم کشی‌های دهه‌ی شصت را. اما از سوی دیگر، قضاوت او در باره‌ی میلیون‌ها فعال سیاسی که، صادقانه و صمیمانه و بر پایه‌ی باورهای نیک اسلامی، جمهوری اسلامی ایران را بنیان نهادند، نیز غیر‌منصفانه و ظالمانه است. نیکفر در عمل آن‌چه که آنها ساختند را - از سر غیض، غیضی کاملا قابل فهم، و نیز با ولنگاری - به «رژیم کشتار» تقلیل می‌دهد. دیرزمانی است که نیکفر دیگر دوست ندارد ببیند که آنچه او آن را به سادگی «رژیم کشتار»می‌بیند، از چشم کسانی که آن را ساختند، از چشم هزاران فعالی که در تمام شبانه‌روز برای تصحیح آن کوشیده‌اند و می‌کوشند، نه یک چرخ گوشت، که ممکن‌ترین مسیر به سوی استقلال و آزادی و عدالت، با مشارکت همین توده‌های مردم عادی ایران بوده است. یک داور مستقل نیز می تواند دریابد که این کوشش ها و تصحیحات هم همه پوچ نبوده اند. این کوشش ها در عرصه های معین در همان سمتی پیش رفته که نیکفر در جستجوی آن بوده است.
این حرف درست است که تلاش برای تبدیل جمهوری اسلامی به یک ماشین کشتار از سوی بخش معینی از همان موج انقلاب اسلامی، که اکثریت بزرگی از جامعه‌ی ایرانی را با خود داشت، پی گرفته شده است. اما این عادلانه نیست که گفته شود آنچه که از دل انقلاب اسلامی زاده شد یک ماشین کشتار بود و دیگر هیچ. این حقیقت نیست که میوه نهال جمهوری اسلامی جز یک موجود آدم خوار ثمری نمی‌داد یا نمی‌توانست داد.
از قضا همین قضاوت بود که چشم دگراندیش را بر ظرفیت های انقلاب بست. همین چشم بستن بود که ظرفیت های تغییر را برای ۱۶ سال به تاخیر انداخت. امروز هم این قضاوت، چشم دگراندیش را به روی ظرفیت‌های بزرگ تغییر در همین نظام می‌بندد. این تعبیر فقط وقتی ضرور است که قصد این باشد که راه هر منفذی به سوی تغییر بسته شود. این تعبیر برای کشتن امید به اصلاح امور در این نظام البته ضرور است. این تعبیر البته برای چرخانیدنِ هر نگاهِ دگراندیش به سوی انباشتن ظرفیت‌ها برای ستیز با امیدواران به اصلاح نظام، البته یاری دهنده است.
وقتی نیکفر «آن‌چه را که برپا شد»، به چرخ گوشت تشبیه می‌کند، به ستم‌کشیدگان از این نظام می‌آموزاند که آن‌چه هست بدترین است و هرچه بسازند و هرچه بخواهند، در نهایت بهتر از رژیم کشتار از آب درخواهد آمد. و این خود تولید گمراهی و نوع دیگری از سراب‌جویی است.
استدلال و تعبیر محمدرضا نیکفر تنها زمانی ممکن است حامل منطق سیاسی شود که نشان دهد تناسب قوای برآمده از انقلاب چنان بود که چنانچه جامع دگراندیشانِ ایران طرف مقابل را «ماشین کشتار» می شناخت و بر آن می تاخت توان و ابزار اوراق کردن آن را در کیسه داشت. اما به واقع آیا جامعه دگراندیش ایران را در آن سال ها توان این کار بود؟
تجربه‌ی غنی ۱۶ ساله‌ی اخیر و تجارب بسیار تلخ ۱۶ ساله‌ی اول ما، پس از استقرار جمهوری اسلامی، باید به ما بیاموزاند که هر چه تو طرف مقابل را مهیب‌تر تصویر کنی، به خود اجازه داده‌ای که مهیب‌تر عمل کنی. به نظرم نیکفر با این نوشته‌ی خود به ما کمک نکرده است که درک خود از دیگری و درک دیگری از خود را قدری ترمیم کنیم.
بسیار شک دارم که تعبیر نیکفر از آن چه که «آنها» بر پا کردند جز افزودن ترس ما از آنها، و ترس آنها از ما، درد دیگری را درمان کند. اما افزودن ترس درد را درمان نمی کند؛ آن را چرکین می کند و خون چکان.
بارها نوشته‌ام و گفته ام، در مصائبی که رخ می‌دهد، هم ما مسئولیم و هم مسئولین. هر تحلیلی که چشم را بر ظرفیت‌های مثبت طرف مقابل بربندد، هر تحلیلی که ظرفیت‌های طرف مقابل را کم‌تر از آن‌چه هست ببیند، تحلیلی است برای تولید ستیز و دوام‌دارتر کردن نفرت.
قضاوت از دشوارترین کارهاست. نه به این دلیل که وجدان آدمی توان تشخیص نیک و بد را ندارد. بلکه به این دلیل که از همان لحظه که تو تن می‌دهی که «من» و «دیگری» وجود دارند و متفاوت‌اند، از همان لحظه «خود» و «دیگری» را از دست‌یابی به حقیقت مشترک، از دست‌یابی به تعبیر واحدی از تاریخ، از آن چه رخ داده است، و از قضاوتی همه‌پذیر محروم می‌کنی و این ناگزیر است.
هرگاه کاهش خشونت را فضلیت تلقی کنیم، آنگاه باید بپذیریم که کسانی پاسدار این فضیلت‌اند که کمک کنند درک «تو» از حقیقت، به درک «دیگری» از حقیقت نزدیک‌تر شود. وقتی تو تمام حقیقتِ طرفِ دیگر را به چرخ گوشت، تنزل می‌دهی، اختلاف را وجودی می‌کنی و شعار «مرگ بر» را ورد زبان ها.
اگر رفع خشونت و بسترسازی برای همزیستی نحله ها (هویت ها) فضلیت است، اگر رسیدن به دموکراسی بدون رواج این همزیستی نامتصور است، پس نخستین اقدام ما تصحیح شناخت «ما» از هویت «دیگری» و هویت دیگری از ماست.
تقلیل مبارزه برای دموکراسی به مبارزه با حکومت خطایی بس ریشه دار در درون جامعه سیاسی ماست. میل به کسب قدرت میل ذاتی و طبیعی هر نیروی سیاسی و رهبری کننده است. حزب سیاسی که برای کسب قدرت مبارزه نکند حزب نیست.
اما یک جامعه استبداد زده به سوی مردم سالاری نخواهد رفت هرگاه میل به همزیست پذیر کردنِ احزاب سیاسی میل به کسب قدرت را تحت الشعاع قرار ندهد. هرگاه تمایل دوم تمایل اول را تحت الشعاع بگیرد «تفاوت» به «تضاد» بدل می شود و به ستیز می انجامد و کسب قدرت از نو وسیله اعمال سطله می شود.
هرگاه مساله مرکزی سیاست کسب قدرت باشد تغییر در تناسب قوا همه چیز می شود و تغییر در مناسبات قوا هیچ . مردم سالاری وقتی میسر می شود که مناسباتِ مدعیانِ قدرت با همدیگر ستیزه جویانه نباشد. محال است آنان که اختلاف وجودی دارند به پای صندوق رای بروند و یا به قضاوت آن تن در دهند.
برای استقرار مردم سالاری این مهم است که قانون کدام حقوق را برای نحله های سیاسی در نظر گرفته است. اما هرگاه تصور تو از ماهیت دیگری «ماشین شکنجه و کشتار» باشد، تا وقتی ترس از سفید در وجود سیاه و ترس از سیاه در وجود سفید باشد، برابر حقوقی این دو، حتی به زور سرنیزه، در صحنه حیات اجتماعی مجال بُروز نخواهد داشت.
هرگاه مفهوم حکومت در ذهن ما مفاهیمی چون «رژیم کشتار» و «الهیات شکنجه» تداعی کند، هر صندوق رایی که توسط این حکومت برنهاده شود جز جعبه فریب دیده نخواهد شد. کمترین عیب این تلقی این است که امید به انتخابات را در میان «ما» می کشد. بیشترین عیب این تلقی آنست که «دیگری» را در فهم نیات «ما» گمراه می کند. این «ما» هم اکنون هم در متقاعد کردن انتخاب شوندگان و انتخاب کنندگان، به این که هردو جزیی از ماشین شکنجه و کشتارند درمانده است. عیب بزرگ این تعبیر از ماهیت جمهوری اسلامی این است که همزیستی «ما» و «آنها» را ناممکن می کند. منظورم در این جا از «آنها» مجموعه نیروهایی در درون جمهوری اسلامی است که تقویت و برتری ارکان جمهوریت این نظام را ممکن می شمارند و این نظام را ممکن ترین وسیله حفظ امنیت کشور می انگارند.
نخستین سنگ پایه سازمان گریِ اقدام سیاسی تصویری است که ما از هویتِ طرفِ مقابل در ذهن می نگاریم. هرگاه ما تصویر طرف دیگر را به چرخ گوشت تنزل دهیم، البته بیشترین شور، بیشترین همبستگی، و بیشترین از جان گذشتگی را در میان «خود» می پروریم، و ترس و نفرت را چنان به هم می آمیزیم که جان دادن و جان گرفتن بس سهل شود. و ما در دوران چریکی همه چنین کرده ایم.

اکبر گنجی
اما اختلاف نظر با اکبر گنجی به عرصه‌های دیگری مربوط است. اکبر گنجی در قضاوت در باره‌ی عاملان خشونت های دهه ۶۰ منصف نیست. به خصوص او خود را درگیر این سوال نمی کند چرا حکومت این طور بیرحمانه هزاران زندانی سیاسی را در سال ۶۷ اعدام کرد.
اول این که گنجی پاسخ به این سوال را از یک سو به ماهیت استبدادی رژیم وحق دفاع مربوط می کند و از سوی دیگر روی اقدامات مخالفان انگشت می گذارد. گنجی این کشتار را محکوم می کند. اما محکوم کردن به هیچ وجه کافی نیست. هر کشتار سیاسی معطوف است به دست یابی به هدف سیاسی معین. گنجی باید پاسخ بگوید که کدام هدف بود که حکومت برای رسیدن به آن زندانیان را کشت؟ نیکفر به این سوال پاسخ روشن می دهد. او می گوید از رژیم کشتار از جز این توقع رود خطا رفته ایم. گنجی این استدلال را رد می کند. اما در جواب می کوشد بخشی از تقصیرها را به گردن مخالفان بیاندازد. اما او قادر نیست روی حرف خود بیایستد. چرا که هرچه قتل ها به اعمال مخالفان بیشتر مرتبط شود محکوم بودن آن سست تر می شود.
اما مربوط کردن کشتار ۶۷ به اعمال مخالفان برای تشدید خصومت میان «ما» و «آنها»‌ بس مفیدتر است. راست این است که این ستمدیدگان در کنج زندان بودند و هیچ خطری از سوی آنان متوجه حکومت نبود. حرف نیکفر که این جنایت ناشی از ذات حکومت است انسجام منطقی دارد ولی بشدت زیان بار است. اما او با هیچ وسیله ای قادر نیست نشان دهد که کشتار زندانیان به مصلحت نظام بوده و از نظر سیاسی توجیه پذیر بوده است. درست است که هر حکومتی حق دارد در برابر تهاجم مسلحانه مخالفان از خود دفاع کند. اما گنجی باید پاسخ دهد در تابستان ۶۷ در زندان های جمهوری اسلامی کدام تهدیدها علیه رژیم درچیده شد که حکومت این طور این طور خشن بیش از ۴۰۰۰ تن از آنان را بی مهابا کشت؟
اکبر گنجی منصفانه در جست‌وجوی علل و انگیزه‌های سیاسی کشتار ۶۷ بود خیلی زود درمی یافت که این جنایت، نه هیچ ارتباطی با عملیات مجاهدین داشته و نه ربطی به خشونت‌های سایر گروه‌های مخالف در سال‌های قبل‌تر.
من تا کنون در تحلیل های متعدد علل این تصمیم حکومت را توضیح داده ام. تصمیم به کشتار بیرحمانه مخالفان دو کارکرد کاملا مشهود داشت: اولا به عاملان آن امکان داد که آیت الله منتظری، و به دنبال او جناح چپ جمهوری اسلامی، را به سهولت از راس قدرت، از دسترسی به مقام رهبری، محروم سازند؛ ثانیا کمک کرد که مخالفان جمهوری اسلامی تصور کنند در ذات آن رژیم هیچ چیزی جز یک «ماشین کشتار» نهفته نیست. بخشی از جمهوری اسلامی ایران از روز اول تاسیس این حکومت عزم جزم داشته است که تا می تواند همه نیروهای سیاسی دگراندیش را از هرگونه امید به اصلاح امور و بازگشایی فضای سیاسی نومید کند. اعدام های سیاسی موثرترین وسیله برای قانع طرف مقابل به عجین بودن شکنجه و اعدام با ذات حکومت است.
از روز اول تاسیس جمهوری اسلامی تا همین امروز همه کشتارها، از ۲۲ بهمن ۵۷ تا همین اعدام های اخیر کُردها و بلوچ ها، دو هدف را پی گرفته اند. یا کشته اند تا ستیزه را چنان حاد کنند که راه هرگونه امید به اصلاح تدریجی و ثمربخشی مبارزه مسالمت آمیز و قانونی بسته شود و خشونتِ متقابلِ مخالفان استبداد را توجیه کند؛ و یا کشته اند تا منقدان درون نظام را وادارند که یا حامی همه چیز نظام باشند و یا اعدام شدگان. اعدام ها در بسیاری موارد بهترین یاریگر حکومت ها بوده اند در در تصفیه های درونی.
مهم ترین کارکرد اعدام سیاسی دو قطبی کردن، سیاه و سفید کردن صحنه سیاسی در انظار مخالفان است. هرچه بیشتر بکشند شما راحت تر قانع می شوی که در درون این نظام هیچ چیزی جز شکنجه و کشتار نهفته نیست.
اکبر گنجی به تفصیل در باره رفتار گروه های سیاسی بعد از انقلاب و تاثیر آنها بر اعدام ها قلم فرسوده است. او خواسته به تلویح نشان دهد که مخالفین جمهوری اسلامی نیز چندان «معصوم» نبوده اند و اگر کشته شده اند به دلیل تقصیرهاشان هم بوده است. اگر هم حقی ضایع شده باید رسیدگی شود.
اما موضوع تحلیل اعدام ها و خشونت فقط حقوقی و اخلاقی نیست. مساله فقط این نیست که حقی از کسی ضایع شده یا اعدام مذموم است. اعدام سیاسی شنیع ترین جنایت حکومت هاست. تحلیل نیکفر این است که اعدام می کنند چون که «رژیم کشتار»‌اند. تحلیل گنجی این است که اعدام می کنند چون مستبد اند، ولی از حق نباید گذشت اعدام شدگان هم یک سره بی تقصیر نبوده اند.
نه تحلیل نیکفر و نه تحلیل گنجی هیچ کدام ما را راهنمایی نمی کنند که دریابیم حکومت برای تحقق کدام اهداف سیاسی به اعدام سیاسی متوسل می شود. ما برای مهار اعدام نیاز داریم اهداف سیاسی حکومت از اعدام را خنثی کنیم. مهم ترین قصد حکومت تولید ترس از حکومت در میان مخالفان و نومید کردن آنان از راه های مسالمت آمیز از یک سو و تحکیم وحدت جناح های خودی و خاموش سازی منقدان در درون حکومت از سوی دیگر است. و مهم ترین کار ما ریختن ترس حکومت از مخالفان و مخالفان از حکومت است.
دوم این که گنجی هم چنین به گستردگی تمایل به خشونت در میان نیروهای مخالف جمهوری اسلامی اشاره می‌کند، اما از گذاشتن این سئوال در برابر خود پرهیز می‌کند که «تمایل به توسل به خشونت در میان لایه‌های اجتماعی مخالف جمهوری اسلامی بیشتر بود یا در میان مدافعان آن؟» او در عوض حکم کلی صادر می‌کند که «هر دو طرف به خشونت متوسل شدند.» هرچه‌قدر هم انسان غیرمنصف باشد، باز نمی‌تواند قبول کند که میزان تمایل به خشونت در طیف حامیان جمهوری اسلامی، از طیف مخالفان آن به مراتب کم‌تر بوده است.
گنجی تحلیل خود را با اشاره به توسل به سلاح در مناطق قومی و خلع سلاح پادگان ها شروع می کند. اما نمی گوید که اولین پادگان هایی که توسط نیروهای طرفدار انقلاب گشوده شد اساسا در تهران بود و بیشترین تعداد سلاح ها نیز توسط پیروان آیت الله خمینی از پادگان ها مصادره شد. من خود در روزهای ۲۱ و ۲۲ بهمن با چشمان خود شاهد این تحول بزرگ بوده ام. چریک های فدایی هم البته در شمال و شمال غرب تهران نقش داشتند.
اتفاقا هرگاه گنجی به تاریخ ها مراجعه کند در می یابد که خلع سلاح پادگان ها در مناطق قومی همه بعد از تهران رخ داده است. هر نیروی سیاسی در هر منطقه که تا روز انقلاب فعال تر بود در حین انقلاب هم در فروپاشانیدن نهادهای حکومت سابق نقشی فعالتر داشته است.
از روز ۲۲ بهمن - که نظام پادشاهی برچیده شد - تا اواخر سال ۱۳۶۰ که حکومت اسلامی نهادهای حکومت خود را بر پا ساخت، این قشرهای مردم بودند که سازمان گر نظم اجتماعی بودند. در این سال ها بیشتر کشاکش ها کشاکش بین تمایلات اجتماعی است. در تهران دعوا دعوای غیر مذهبی ها و بی چادر ها با مذهبی ها و چادری هاست. در ترکمن صحرا ترکمن ها و شیعیان دو دسته شده اند و هر دو مسلح. در نقده ترک و کرد یک دیگر را کشتند. در سنندج جنگ واقعا ناخواسته درگرفت. و در تمام این موارد آقای گنجی مطلع باشد که رفتار غیر حزب اللهی ها به مراتب از رفتار حزب اللهی ها خوددارانه تر و صلح جویانه تر بود. شما ده ها نمونه حمله به زنان و آدم دزدی و کشتار دگراندیشان را در همین سه سال می بینید که همه توسط عوامل وابسته به قشرهای متعصب مذهبی سازمان داده شده است. در مقابل نمونه های تاریخی ثبت شده ای نداریم که گروه های غیر حزب اللهی دست به اعدام های پنهانی زده باشند.
گستردگی تمایل به خشونت در میان اسلام گرایان به مراتب گسترده تر از تمایل به اعمال خشونت از سوی نیروهای مخالف استقرار حکومت اسلامی بود. و گنجی در این باره حرفی نمی زند. او به تجربه تلخ «انقلاب فرهنگی» اشاره ای ندارد. زیرا این تجربه بیش از سایر موارد نشان می دهد که خشونت از کدام سو دامن زده می شد. شاید بسیار سهل باشد که قبول کنیم که «خشن‌ترین» نیروی مخالف نظامی مثل جمهوری اسلامی «چریک‌های فدایی خلق» بودند. و «نرم‌ترین» نیروی دگراندیش هم نیروهایی چون جبهه‌ی ملی و حزب توده‌ی ایران. شما در سال های پس از انقلاب نمی یابی هیچ موردی را که این نیروها برای حذف مخالفان اسلام گرا دست به خشونت زده باشند.
من فقط حملات به گردهمآیی های قانونی نیروهای غیرمذهبی، اما مدافع انقلاب در سال های ۵۷ تا ۶۰ را به خاطر آقای گنجی می آورم. او هیچ اشاره ندارد که چریک های فدایی، عمده ترین نیروی دگراندیش وقت، همه اسلحه های خود را تحویل دادند و به هیچ عمل خشونت بار، به هیچ تحریک خشونت بار علیه خود تن ندادند.
آقای گنجی هرگاه منصفانه قضاوت کند باید طرز فکرهایی مراجعه کند که در باره آزادی های شهروندی، حقوق زنان، اقلیت های مذهبی و قومی در بخش های غیر مذهبی جامعه ما رایج بود. او هرگاه این طرز فکرها را با اصول راهنمای بخش های مذهبی تر جامعه ما قیاس کند، قادر نخواهد شد استدلال کند که «خوب. در هر دو طرف به یک سان میل به خشونت بود.»
اگر اکبر با این حرف مخالف است می تواند به نظریه هایی رجوع کند که در میان نمایندگان اقشار غیر مذهبی ما در آن سال ها پیرامون حقوق اجتماعی و مدنی پذیرفته بود. او نمی تواند نشان دهد که میزان خشونت نهفته در این نظریه ها با نظریات مراجع معتقد به نظام اسلامی همسنگ یا قابل قیاس است.
اشکال بزرگ تحلیل و قضاوت اکبر گنجی این است که او هم مثل نیکفر «ما» و «دیگری» را نمادهای اقشار اجتماعیِ موافق و مخالف جمهوری اسلامی نمی انگارد.
اکبر گنجی در استنادات خود تاکید زیادی بر خشونت‌ها در مناطق قومی دارد. این کار فرافکنی است. کشتار ۶۷ هیچ ربطی به خشونت‌های قومی نداشته است. کشتار ۶۷ - که مستند حرف نیکفر است - قتل‌عام کردها و بلوچ‌ها نیست. آن زندانیان هیچ تهدیدی علیه امنیت نظام نیستند. اعدام آنها نه به حکم قانون است و نه ناشی از خشونتی که سال‌های قبل‌تر مرتکب شدند. تازه وقتی اعدام های ۶۷ رخ داد مدت ها بود که خشونت ها در کردستان و ترکمن صحرا خاتمه یافته بود.

جمع بست سخن
آن‌ کس که انگیزه‌های دهشتناک نهفته در کشتار ۶۷ را به انگیزه‌های تمام برپادارندگان و مدافعان جمهوری اسلامی نسبت می‌دهد، در قضاوت خود روح حقیقت را، به زیان انصاف و عدالت، کدر می‌کند. آن کس که انگیزه‌های دهشتناک نهفته در جنایت ۶۷ را با قربانیان این جنایت مقایسه می‌کند روح عدالت و انصاف را برای برساختن حقیقت کدر می‌کند.
تاریخ روایت واحد ندارد. اما تفاوت روایت‌ها یک چیز و ستیز روایت‌ها چیز دیگری است. ستیز روایت‌ها بازتاب ستیزی واقعی میان طرز فکرهایی است که با هم هم‌زیستی ندارند و برای حذف یک‌دیگر تلاش می‌کنند. خشونت بروزِ ستیز است. برای خشونت‌پرهیزی باید ستیز را از میان برداشت؛ باید ستیز را به تفاوت گذر داد.
چه کسی در بروزِ خشونت بیشتر مسئول است؟ «تو»؟ یا «دیگری»؟
اگر تو در مهارِ خشونت بیش از دیگری دلسوزی، پس مسئولیت بیشتر در یافتن راهی برای برون رفت از یک «حلقه‌ی شیطانی» بر عهده‌ی توست.
اگر دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه را دو مرکز مهم «ما» و «آنها» تصور کنیم، آنگاه با سهولت بیشتر دیده خواهد شد که توان روشنفکران در عبور از «ستیز» به «تفاوت»، با توان طرف مقابل کم‌تر قابل قیاس است.

پی نوشت
از پی بحث اکبر و محمد رضا، یک استاد دانشگاه هم قلم برداشته و در باره‌ی نوشته‌ی نیکفر مفصل نوشته است. اما، کلام تا کلام، همه تهوع‌آور. طاقت نیاوردم آن را تا آخر بخوانم. تلخ‌ترین احساس برایم وقتی دست داد که شک کردم او خودش باشد.